№1 дәріс

Сүтті сиыр өсіру – бұл тиімді және пайдалы бизнес, өйткені ол фермерге керемет пайда әкеліп, табиғи, экологиялық таза өнімдерді жеке мақсатта пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, өсірілген өнімдер ел халқының арасында үлкен сұранысқа ие.

Неғұрлым көлемді өндіріс үшін фермерлер сиырлардың ең сүтті тұқымдарын таңдай алады.

Мал таңдау

Ірі қара малдың өнімділігін қалай таңдау керек? Сиырдың өнімділік түрі – зауытшының таңдауын керек ететін бағыт. Мұның бәрі өндіріс процесінде қандай өнім алатынына байланысты. Сауыт сүт маңызды болған жағдайда, сүт тұқымын таңдауды тоқтату керек. Ірі қара сорттардың өкілдері салыстырмалы түрде дене салмағы жеңіл болады (сиыр алты жүз килограмға дейін және бұқа тоғыз жүз килограмға дейін), бірақ жақсы азықтандыру арқылы олар жылына он тоннаға дейін немесе одан да көп сүт бере алады.

Сүт өнімділігі жоғары тұқымдар – саумалды болып келеді. Сүт бағытындағы ең өнімді және танымал тұқымдардың ішінде:

* Голланд тұқымы. Орташа өнімділігі – жылына төрт пайыз майлылығы бар төрт-бес тонна сүт. Саумалдылығы ең жоғары, сол бағыттағы көптеген басқа сорттардың атасы болып келеді.

* Қара шұбар тұқымы. Орташа өнімділігі – жылына үш-төрт тонна сүт. ТМД елдерінде кең таралған.

* Ярослав тұқымы. Сүттің орташа өнімділігі – жылына алты тонна сүт, тіпті он екі тоннаға дейін сүт берген кездері болған. Тұқым кең таралған және кез-келген климаттық жағдайларға жақсы бейімделеді.

* Холмогор тұқымы.  Жақсы азықтандыру арқылы сиырлар жылына алты-жеті тонна сүт бере алады. Тұқым-бүгінгі күнге дейін сақталған ең көне түрлердің бірі. Сүт тұқымдарының өкілдері негізінен сүт береді, бірақ олардан ет алуға болады, бірақ аз мөлшерде.

Сиырларды асырау

Қора ретінде қабырғаларын, еден және шатырын жөндейтін ағаш сарайды жабдықтау жеткілікті, сонымен қатар желдетуді орнату қажет. Еденді тазалауға ыңғайлы болу үшін және гигиеналық процедуралар жасау үшін бұрышта жасауған дұрыс. Оны топырақтан немесе ағаштан жасауға болады. Ішінде ағаштан жасалған су ішетін, жем жейтін астауларын орналастыру керек. Астаулардың әр басында кемінде жиырма килограмм жем болуы керек.

Сиыр ұстаудың маңызды бөлігі – сиыр қораларындағы тазалық, құрғақтық және жылу. Қыста ұсынылатын ауа температурасы – он градустан кем болмау керек (бұзаулар үшін жоғары). Қажет етсе, жылу жүйесін орнатуға болады. Қораларды және серуендеу орындарын күнделікті тазалап, қоқысты жинап отыру керек (сабаннан немесе ағаш үгіндісінен). Сондай-ақ, жем-су астауларын тазалап, жуу маңызды.

Ірі қара малды қоралық-лагерлік және жайылымдық-қоралық жерде ұстау  жүйелер кеңінен таралған.

1. Қоралық-лагерлік күту – бұл жануарларды ерте көктемнен кеш күзге дейін лагерьлерде ұстайтын жүйе. Лагерь жасыл жемшөп дақылдары мен су қоймаларының жанында орналасқан. Алаң мал тынығуға арналған қалқалармен, суарғыштармен, жасыл шөп пен құнарлы жемшөптерге арналған астаушалармен жабдықталады. Қыста жануарлар қорада ұстауға ауыстырылады. Лагерь жүйесінің басты  элементі – күнделікті жаттығу (сиырлар күн сайын 2-3 км жүріп өтуі керек).
2. Жайылымдық-қоралық күту жүйесінің  кең тарағандардың бірі болғаны бекер емес. Өйткені, ол ірі қара малды ұстаудың ең тиімді әдістерін біріктіреді. Бұл жүйенің мәні жылы мезгілде мал жаю мүмкіндіктері барынша пайдаланылады. Шаруашылықта табиғи және жақсартылған (егіс) жайылымдардың болуы азыққа жұмсалатын шығындарды және фермадағы еңбек шығындарын айтарлықтай қысқартуға мүмкіндік береді.
3. Малды жайылымда ұстау ең табиғи тәсіл және үй жануарларының дамуына оң әсер етеді. Бұл әсіресе ұдайы өндірістік функцияны жақсартуда айқын көрінеді. Әрине, ірі қара малды ұстаудың бұл жүйесі тек үлкен жайылымдық аудандары бар шаруашылықтарға арналған. Жануарларды жайылымда ұстаудың басты міндеті – маусым бойы әртүрлі жайылымдарды неғұрлым тиімді пайдалану үшін «жасыл конвейер» ұйымдастыру.
4. Ірі қара малды қорада ұстау жүйесі қора-лагерлік және жайылым-қора жүйелерінің элементі ретінде саналады. Ол сондай-ақ, жайылымы жоқ фермаларда қолданылады (жыртылған жерлерінің пайызы өте жоғары жерлерде). Бұл жүйеде ірі қара малдың қыс бойы серуендеуге (жайылуға) мүмкіндігі бар. Мұндай жүйеде жасыл жемдер жаз мезгілінде де қосымша азық ретінде беріледі.

Жем

Сәуір мен қараша айының соңына дейін сиырлар мен бұқалар жайылымдарда өздігінен тамақтанады, сол жерде олар жеткілікті мөлшерде су алады. Өнімділікті жақсарту үшін қосымша тағам ретінде күнделікті рационға маусымдық көкөністер мен картоп қабығын, бақша дақылдарын, сондай-ақ бір басқа екі жүз грамм мал азығын енгізуге болады. Қыста малға шөп пен сүрлем жинау керек. Салмағы ауыр ірі қара күніне жиырма килограмға дейін, орташа салмақты ірі қара он бес килограмға дейін жем жейді. Сондай-ақ, тамақ рационына тамыр жемістерін қосуға, яғни, асқабақ және аралас жемдерді үлкен тіліктерге бөліп беру ұсынылады. Сондай-ақ, буға піскен күнжара ботқасын беруге болады. Суды барынша жеткілікті беру қажет, әрқашан су ішетін астауларында су болған жөн.

Сорудағы бұзауы бар сиырдың рационында (тағамдық құндылығы бойынша пайызбен): ірі жем 45, сүрлем 25, концентраттар 20 болуы тиіс. Құрғақ сиырлардың рационы төлдеу кезінде сиырлардың орташа майынан жоғары болуын қамтамасыз етуі керек.

Минералды тыңайтқыш ретінде рационға сүйек ұны (костная мука)  енгізіледі.

Қысқы кезеңде азықтандыру рационы (тағамдық құндылығы бойынша пайызбен): пішен 25%, шырынды жем 25%, қойылтылған 50%; жазғы кезеңде – пішен 20%, шөп 40%, концентраттар 40% болуы тиіс.

Бұзау өсіру

Сау және жоғары өнімді ірі қара мал алу процесінде бұзауды өсіру кезеңі әрқашан маңызды. Бұзауларды өсірудің барлық процесін төрт кезеңге бөлуге болады. Бұл сүт кезеңі, сүттен кейінгі, қарқынды өсу және бордақылау (жемдеу). Осы кезеңдердің әрқайсысының тамақтандыру кезінде де, бұзауды ұстау жағдайында да өзіндік ерекшеліктері бар.

Сүт кезеңі бұзаулағаннан кейін 3-4 айға созылады. Бұл кезең әсіресе болашақ емізетін сиырларды өсіруде өте маңызды. Рациондағы ең маңызды компонент – сүт. Біртіндеп бұзаулардың «мәзіріне» басқа азықтар енгізіледі – қойылтылған, өсімдік жемдер.

Алғашқы күндері бұзауды ананың жанында ұстаған дұрыс. Бұл кезең суалмаған деп аталады. Қазіргі уақытта сиыр мен бұзауды бірге ұстау тек бұзаудың дамуына ғана емес, сиырдың өзіне де пайдалы. 4-5 күннен бастап бұзаулар біртіндеп суға, ал 10-15 күннен бастап шөпке үйренеді. Уақыт өте келе таза сүтті қаймағы алынған сүтке айырбастайды, ал рационға концентраттар қосылады.

Ему кезеңі бұзау өсірілетін мақсатқа байланысты өте ерекшеленеді. Ет тұқымдарының бұзауларын өсіру кезінде ему кезеңі 5 айдан 8 айға дейін созылады, ал аналары мүлдем сауылмайды.

Сүтпен тамақтандыру кезеңінен кейін бұзаулардың рационы өсіп келе жатқан жас малдың жақсы дамуы үшін қажет нәрсенің бәрімен қамтамасыз ететіндей етіп жасалады.